KŁAMSTWO - Serwis o kłamstwie. - Serwis o KŁAMSTWIE - KLAMSTWO.specjalista.eu

Problem kłamstwa i jego postrzegania w aspekcie moralnym istniał od zarania dziejów. Od wtedy także istniał problem moralnej oceny kłamstwa i relatywizmu w jego ocenie. Przywołane na wstępie słowa starożytnego myśliciela Sofoklesa, obrazują istnienie konfliktu moralnego wobec kłamstwa już w starożytności. Skoro Sofokles broni kłamstwa, czy jak kto woli jednego z zastosowań narzędzia jakim jest kłamstwo to wnioskować można, że już wówczas istniał konflikt moralny wokół niego. Skoro ktoś bronił, ktoś musiał atakować, potępiać. Czy w obecnych czasach jest inaczej? Chyba nie. Wciąż słowa Sofoklesa i konflikt który obrazują pozostają w mocy…

W dawnych czasach kłamstwo nie było postrzegane równie pejoratywnie jak obecnie. Widziano je raczej jako narzędzie załatwiania codziennych spraw. W ogóle nie patrzono na nie jako na coś podlegające osądowi moralnemu. Z biegiem czasu zmieniało się podejście do kłamstwa oraz dołączał aspekt oceny etyczno-moralnej jego stosowania. Augustyn Aureliusz, uczony żyjący na przełomie IV i V wieku pisał, że „kłamstwo oddala nas od Boga i jest z natury złe”. Chyba nieco skrajnie i nazbyt radykalnie oceniał kłamstwo, jakby nie uwzględniając jego pozytywnych zastosowań których bronił przywołany wcześniej Sofokles.

W czasach I wojny światowej kłamstwo wykorzystano w sposób zinstytucjonalizowany na szeroką skalę jako jedno z narzędzi prowadzenia walki. Masowo i planowo rozpowszechniane fałszywe informacje w prasie i radiu stały się sposobem na zmylenie przeciwnika. Dziś powiedzielibyśmy o wojnie propagandowej i działaniach dezinformacyjnych, równie powszechnych w obecnych działaniach militarnych a może nawet bardziej powszechnych niż amunicja. Dzisiaj to właśnie kłamstwo uderza w przeciwnika dużo wcześniej niż zostanie wystrzelony pierwszy wojenny pocisk.

Obecnie zdaniem wielu specjalistów i psychologów zgłębiających temat kłamstwa i jego społecznych funkcji oraz skutków społecznych jego stosowania wyraża pogląd, że kłamstwo jest oznaką społecznej inteligencji, a bez niego trudno byłoby nam funkcjonować we współczesnym świecie.

Ciekawym aspektem relatywistycznego podejścia do zjawiska kłamstwa jest aspekt prawny. Otóż kłamstwo w codziennych relacjach interpersonalnych jako takie nie jest w żaden sposób penalizowane. Dopiero użycie kłamstwa jako narzędzia mającego na celu osiągnięcie określonych korzyści (nie koniecznie materialnych) lub powodujące wyrządzenie szkody osobie okłamanej (np. niekorzystne rozporządzenie majątkiem) może powodować określone, zwykle negatywne skutki prawne. W tym kontekście ciekawie też wygląda wręcz ochrona prawna kłamcy w określonych sytuacjach. O ile osoba składająca zeznania jako świadek, pokrzywdzony, biegły itd… przed policjantem, prokuratorem, urzędnikiem, sądem może być pociągnięta do odpowiedzialności karnej za świadome składanie fałszywych zeznań, a tyle już osoba mająca status podejrzanego czy oskarżonego może już w majestacie prawa kłamać do woli. Oczywiście fałszywe zeznania (mówiąc w odniesieniu do tych osób językiem prawnym „wyjaśnienia” gdyż dla oskarżonych i podejrzanych taką wyłącznie formę zeznań przewiduje prawo) mogą skutkować wyższą karą w przypadku dowiedzenia zarzucanych czynów, ale karanie wprost za świadome kłamstwo osoby o statusie oskarżonego czy podejrzanego nie jest możliwe. Ciekawa zmiana w stosunku do obyczajów średniowiecznych, kiedy to od podejrzanego/oskarżonego oczekiwano wyłącznie szczerości, mówienia prawdy i karano kłamstwo.

Niemniej relatywizm w ocenie kłamstwa wydaje się być uzasadniony. Kłamstwo zawsze pozostaje kłamstwem, niemniej kłamstwo kłamstwu nierówne. Gdybyśmy nagle zaczęli być wobec siebie wyłącznie szczerzy i całkowicie szczerzy prawdopodobnie w bardzo krótkim czasie zniszczylibyśmy wszystkie łączące nas więzi społeczne. Społeczeństwo jako takie przestałoby istnieć. Kłamstwo jest jednym z naturalnych mechanizmów obronnych człowieka jako jednostki i społeczeństwa jako całości. Smutna konkluzja jest taka, że społeczeństwo opiera się na kłamstwie i dzięki niemu może funkcjonować.

Rzecz tylko w granicach oraz okolicznościach i sposobach korzystania z niewątpliwie potrzebnego narzędzia jakim jest kłamstwo.

Wbrew pozorom motywy będące przyczyną kłamania są bardzo różne.

Niekiedy złe, zasługujące na szczególne potępienie gdy kłamca kieruje się niskimi pobudkami; niekiedy dobre, zasługujące na pochwałę, gdy pobudki i intencje są szczytne; czasem w tym kontekście motywy pozostają neutralne.

Warto też zwrócić uwagę, że kłamstwem (formą kłamstwa) bywa także zatajenie prawdy lub jej części (niepełna prawda, półprawda).

Ludzie kłamią, aby osiągnąć określoną korzyść (np. materialną, psychologiczną, społeczną lub polityczną, osobistą); aby osiągnąć zamierzony cel; aby podnieść swoją wartość w oczach innych z powodu zaniżonego poczucia własnej wartości; aby uchronić kogoś od cierpienia; aby uzyskać przewagę (asymetria informacji).

Statystycznie najczęstszym powodem okłamywania jest altruizm. To właśnie on jest powodem największej ilości naszych kłamstw.

Zasadniczym motywem naszych kłamstw jest interes osoby, która dopuszcza się kłamstwa (nie koniecznie materialny).

Jednym z głównych motywów kłamstwa jest chęć uniknięcia konfliktu.

Każde działanie człowieka w relacji interpersonalnej powoduje określone reakcje, w tym także emocjonalne, po obu stronach relacji. Każde działanie w takiej relacji jest także nastawione na wywołanie określonych emocji, choć najczęściej nieświadomie. Niemniej w większości przypadków rozmówcy uwzględniają emocje zarówno własne jak i adwersarza. Nie zawsze mają świadomość procesu ale to nie zmienia faktu jego powodowania. Przykładem może być dobór słów taki by powiedzieć komuś złą informację w sposób minimalizujący wywołaną nią przykrość (katalog możliwych manipulacji w tym zakresie jest przeogromny).

Kłamstwo także wywołuje reakcje emocjonalne po obu stronach – kłamiącego i okłamywanego. Kłamca z reguły obserwuje reakcję zwrotną okłamywanego na przekazywane kłamstwo i w zależności od oceny skuteczności kłamstwa modyfikuje zarówno jego treść jak i sposób przekazywania.

Ale samemu kłamcy też towarzyszą liczne emocje związane z kłamaniem.

Strach przed przyłapaniem na kłamstwie – zazwyczaj jest większy:

• gdy okłamywany ma reputację osoby, którą trudno wprowadzić w błąd,

• okłamywany staje się podejrzliwy,

• kłamca ma małe doświadczenie i nie ma sukcesów w okłamywaniu,

• kłamca jest szczególnie podatny na strach przed przyłapaniem na kłamstwie,

• stawki są bardzo wysokie (im wyższa kara za przyłapanie na kłamstwie lub oszustwie),

• występuje kara za kłamanie,

• możliwa jest nagroda za kłamanie zakończone sukcesem,

• grozi ciężka kara za przyłapanie na kłamaniu lub za to czego kłamstwo dotyczy, więc kłamca nie jest skłonny przyznać się do winy, okłamywany nie odnosi żadnych korzyści z kłamstwa.

Radość oszukiwania – może być powodem satysfakcji (dowartościowania się) z dobrze przeprowadzonego kłamstwa i zachętą do dalszego oszukiwania lub kłamania, np. w następujących sytuacjach:

• Okłamywany stanowi dla kłamcy wyzwanie, mając reputację osoby, którą trudno zwieść.

• Kłamstwo jest wyzwaniem dla okłamującego, ze względu na to, co musi być ukryte lub sfałszowane czy też zaplanowane.

• Inne osoby obserwują albo wiedzą o kłamstwie i podziwiają zręczny wyczyn kłamcy.

Poczucie winy z powodu kłamania lub oszukiwania – jest zazwyczaj tym większe im większym szacunkiem darzy kłamca oszukiwanego, im większym zaufaniem darzy oszukiwany kłamcę i im dłużej ją zna.

W kontekście emocji związanych z okłamywaniem innych wymienia się także strach przed uznaniem za kłamcę występujący najczęściej u osoby szczerej która jednak obawia się, że mimo swojej szczerej wypowiedzi może być uznana za kłamcę i oszusta. Często strach taki popycha osobę szczerą do kłamstwa.

Warto też wiedzieć, że jeśli ktoś za szybko wzbudza i przygasza pewne emocje (np. przeplatając gniew ze śmiechem) może to wskazywać na intencjonalne fałszowanie emocji.

Ludzie kłamiący najczęściej zakrywają lub dotykają usta, nos, twarz, podbródek, włosy, szyję, oko lub oczy ręką, dłonią, palcami; ew. rozluźnianie kołnierzyka lub inne niespokojne ruchy. Odwracają głowę lub całe ciało na chwilę unikając wzroku drugiej osoby, przed którą próbują coś ukryć. Rzucają wzrokiem w inną stronę bez szczególnego powodu. Na ich twarzach pojawia się asymetria, gdyż mięśniami poruszają przeciwne półkule mózgu odpowiedzialne (np. za uczucia lub za logikę) – a gdy tu pojawia się sprzeczność wewnętrzna znajduje często odwzorowanie w mimice twarzy. Dochodzi do dysharmonii lub sprzeczności w przekazie werbalnym i niewerbalnym (kobiety zwykle taką dysharmonię szybciej lub intuicyjnie rozróżniają). Ton głosu w przypadku napięcia emocjonalnego towarzyszącego zwykle kłamaniu zwykle podwyższa się, zaś gdy człowiek jest smutny lub zmartwiony – organizm się zwykle rozluźnia i ton głosu staje się niższy. W przypadku napięcia emocjonalnego człowiek zaczyna zwykle mówić szybciej (bo chce mieć nieprzyjemną sytuację już za sobą) lub wolniej (bo stara się przemyśleć scenariusz, żeby nie popełnić żadnego błędu, który by mógł go zdemaskować). Zbyt częste lub zbyt długie pauzy w mówieniu również mogą wskazywać na fabrykowanie kłamstwa. Jąkanie się (jeśli nie jest na tle urazu psychicznego z przeszłości) może być oznaką kłamania (szczególnie, jeśli osoba zwykle nie jąka się). Jąkanie pojawia się zwykle na tle strachu lub silnej obawy. Przejęzyczenie powstaje zwykle na skutek nagłej kontrolowanej zmiany emocji, która może uniemożliwić równolegle zadbanie o ciągłość mowy, używanych słów lub poprawność stylistyczną. W momencie przejęzyczenia można zwykle wychwycić moment, w którym dana osoba skłamała. Tyrada (potok słów) pojawia się zwykle w momencie, gdy kłamca daje się ponieść emocji (np. furia, przerażenie, rozpacz), nie zdając sobie sprawy z pomyłki, aż do momentu, kiedy nastąpią konsekwencje tego, co zostało ujawnione. Niektórzy kłamcy dają pośrednie, wymijające odpowiedzi zawierające więcej informacji niż wymagało pytanie. Mogą też próbować ściągnąć zainteresowanie pytającego na inny temat. Część kłamców jest jednak zbyt sprytna, aby udzielać pośrednich lub wymijających odpowiedzi. Powściągliwie i wymijająco mogą mówić również osoby szczere, które z obawy przed uznaniem za osobę winną mogą ważyć słowa.

Człowiek zdenerwowany, spięty lub rozgniewany zwykle oddycha szybciej, gdyż potrzeby energetyczne organizmu rosną, a to się przejawia również w szybkości oddechu – jest szybszy. Natomiast smutek, zrezygnowanie lub zmartwienie powoduje ogólne rozluźnienie skutkujące zmniejszeniem potrzeb energetycznych organizmu, zmniejszenie napięcia mięśniowego i spowolnienie oddechu.

Emblematy to specyficzne gesty (ruch lub układ palców (np. zniecierpliwienie, „mam cię gdzieś”, wstydź się), ruch ramionami (np. nie wiem), kiwnięcie głową (tak, nie), specyficzny ruch głową (np. chodź do mnie lub chodź za mną) powieką, ustami, westchnienie z bezradnym ruchem dłoni, ruch ręką (np. chodź do mnie, żegnaj, witaj), przyłożenie ręki do ucha (mów głośniej) itp.) o ściśle zarysowanym znaczeniu w danej społeczności, narodzie, grupie etnicznej lub kręgu kulturowym.

Ruchy ilustrujące mają za zadanie uzupełnić treść wypowiedzi o przedstawienie kończynami lub całym ciałem pewnych słów lub fraz lub podkreślić (zaakcentować) znaczenie pewnych słów. Ilustrowanie w kontekście kłamstwa pojawia się zwykle za późno lub za szybko, trwa za krótko lub za długo (jest niewłaściwie zsynchronizowane z mową), gdyż jest wykonywane intencjonalnie jako sposób przykrycia rzeczywistej emocji lub może zdradzać prawdziwe emocje.

Manipulowanie obejmuje wszystkie ruchy, w których jedna część ciała czyści, masuje, skubie (naskórek, paznokieć), pociera (palcami lub dłonią oko, ucho, nogą o nogę), utrzymuje, przekłada nogę przez nogę, przyciska (np. włącza i wyłącza długopis), chwyta (kosmyk włosów), drapie (się po głowie lub w innym miejscu), przeczesuje, skręca lub rozkręca (włosy), przekręca (pierścionek na palcu), dłubie (w zębach, w ranie, w uchu, w nosie), stuka (nogami), uderza (palcem, palcami, nogą), huśta się (na krześle), łamie lub przegina (zapałkę, wykałaczkę, uchwyt długopisu, spinacz, ołówek, papieros), uciska wargi zębami, wierci się (na krześle), rusza (nogami na zewnątrz i do siebie), chodzi (tam i z powrotem) lub w jakiś inny sposób manipuluje drugą częścią ciała lub przedmiotem. Różni ludzie charakteryzują się różnymi ruchami manipulacyjnymi. Stosują do tego różne rekwizyty (ołówek, papieros, długopis, nóż, wykałaczkę).

Wzmożone (nasilone) ruchy manipulacyjne (względem normalnego zachowania danej osoby) zazwyczaj odzwierciedlają stan zakłopotania, skupiania się (odizolowania się od rozpraszających bodźców poprzez zastosowanie manipulowania) lub napięcia emocjonalnego mogącego towarzyszyć strachowi przed wykryciem kłamstwa.

Niektórzy ludzie często potrafią intencjonalnie kontrolować (zwykle osłabiać, temperować) ruchy manipulacyjne, więc ich brak nie musi oznaczać, że osoba nie kłamie. Można zrobić większy gest, który by zręcznie ukrywał krótkotrwałe manipulowani.

Autonomiczny układ nerwowy pod wpływem zmian emocji i napięcia emocjonalnego generuje różne charakterystyczne zmiany możliwe do zaobserwowania, tj.:

• zmiana częstości oddychania (szybsze przy zdenerwowaniu, podnieceniu, rozzłoszczeniu, spięciu, strachu),

• zmiana częstości przełykania (częstsze przy zdenerwowaniu, podnieceniu),

• zmiana częstości bicia serca (tętno wzrasta przy zdenerwowaniu, podnieceniu, złości),

• intensywności pocenia się (np. rąk, czoła) (zwiększona potliwość na skutek zdenerwowania, strachu, fobii),

• zarumienienie (np. na skutek wstydu, zażenowania),

• zblednięcie (np. na skutek strachu, smutku),

• rozszerzenie źrenicy (na skutek podniecenia, bólu lub strachu).

Każda emocja posiada co najmniej kilka (niekiedy jest to kilkanaście a nawet kilkadziesiąt) swoich ekspresji oraz wartości, które możemy mierzyć i rozpoznawać.

Przykładowo gdy rozpoznamy emocję złości w dalszej ocenie możemy a nawet powinniśmy określić jej parametry takie jak:

• intensywność (od poirytowania do wściekłości i szału),

• możliwość jej kontrolowania (od wybuchu złości do uniesienia gniewem),

• czasu potrzebnego na jej wzbudzenie (czas zapłonu),

• przebieg trwania emocji (stały, wzrastający, opadający) albo (fluktuujący – zazwyczaj na skutek fałszowania),

• czasu potrzebnego na jej zniknięcie (czas wygaśnięcia),

• temperatury (od gorącej/eksplodującej do zimnej/opanowanej),

• autentyczności (od prawdziwej do udawanej),

Dopiero wówczas możemy rzetelnie ocenić konkretną emocję.

Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do innych emocji jak smutek, radość, wstręt, zaskoczenie, pogarda, strach itd…

Motywy kłamstwa można rozpatrywać w różnych aspektach. Niewątpliwie kłamstwo z reguły ma na celu osiągnięcie jakiegoś rezultatu. Niekiedy ważnego, niekiedy błahego. Czasem cel jest pozytywny czasem negatywny. Intencje kłamcy bywają dobre i złe. Bywa także, że wspomniany cel do osiągnięcia przez kłamstwo nie jest związany z przedmiotem (tematem) kłamstwa.

Motywy kłamstwa można także badać w odniesieniu do osobowości kłamiącego.

Charakter kłamcy determinuje motywy popychające go do kłamstwa. Oczywiście określony charakter nie zmusza do kłamania z przypisanych mu motywów, ale może skłaniać ku takiemu właśnie postępowaniu. Motywatory kłamstwa są tutaj silniejsze niż w przypadku innych kłamstw co powoduje zwiększoną podatność (skłonność) na kłamanie z tych właśnie powodów czy dla osiągnięcia takich a nie innych celów.

Przykładowe motywy kłamania przypisane do charakteru (typu osobowości) kłamcy są następujące:

• osoba - charakter DOMINUJĄCY najczęściej posługuje się kłamstwem celem szybszego dojścia lub utrzymania władzy lub uniknięcia niechcianego wyboru.

• osoba - charakter DOSTOSOWUJĄCY SIĘ najczęściej posługuje się kłamstwem celem uniknięcia konieczności podjęcia wyboru lub decyzji w sytuacji presji.

• osoba - charakter MAKSYMALISTA najczęściej posługuje się kłamstwem celem przyspieszenia realizacji swoich wizji, planów i zamierzeń.

• osoba - charakter INSPIRUJĄCY najczęściej posługuje się kłamstwem celem uzupełnienia często nie pamiętanych faktów przez wykorzystanie swoich umiejętności twórczych, uniesienia i inspiracji.

• osoba - charakter ODKRYWCZY najczęściej posługuje się kłamstwem celem wydobycia, wyłudzenia, przedostania się do ciekawych informacji.

• osoba - charakter WERYFIKUJĄCY najczęściej posługuje się kłamstwem nie ma zamiaru kłamać, gdyż kłamstwo jest sprzeczne z jego naturą wykrywania sprzeczności, natomiast lubi je ujawniać.

• osoba - charakter SYSTEMATYCZNY najczęściej posługuje się kłamstwem celem ochrony swoich planów przed nieusystematyzowanymi i niezorganizowanymi przełożonymi, którzy mogliby zaburzyć realizację jego planów.

• osoba - charakter ASEKURACYJNY najczęściej posługuje się kłamstwem celem uniknięcia przewidywanego niebezpieczeństwa lub zagrożenia, jeśli jego argumenty nie docierają w trakcie jego ostrzeżeń.

• osoba - charakter OSZCZĘDNY najczęściej posługuje się kłamstwem celem uniknięcia marnotrawstwa, nieoszczędności lub celem zaoszczędzenia na czymś lub kimś.

• osoba - charakter HARMONIJNY najczęściej posługuje się kłamstwem celem uniknięcia konfliktu, kłótni, sprzeczki, waśni. Najczęściej stosuje "bezpieczną" wersję kłamstwa - "białe kłamstwo" które jest alternatywą dla "owijania w bawełnę".

• osoba - charakter EMPATYCZNY najczęściej posługuje się kłamstwem celem uniknięcia niemiłej dla kogoś sytuacji, emocji itp., gdyż sam rozumie, jakby się w takiej sytuacji czuł (ocenianie wg swoich przekonań i ze swojego punktu widzenia – niekoniecznie słusznie). Często stosuje "bezpieczną" wersję kłamstwa - "białe kłamstwo".

• osoba - charakter ZADANIOWY najczęściej posługuje się kłamstwem gdy chce ochronić wykonywanie swoich zadań przed osobami rozpraszającymi go innymi wg niego nieistotnymi sprawami.

• osoba - charakter RÓWNOWAŻĄCY najczęściej posługuje się kłamstwem celem ukrycia prawdy przed niesprawiedliwymi działającymi z premedytacją ze złych pobudek, żeby nie wyprowadzić ich z błędu, żeby dotknęła ich kara.

Rozpoznanie motywów kłamstwa jest istotne z punktu widzenia jego badania i oceny, a umiejętne ujawnienie tych motywów wobec kłamiącego w połączeniu z innymi technikami prowadzenia wywiadu (przesłuchania) może być skutecznym motywatorem dla badanego do powiedzenia prawdy.

Wbrew pozorom, kłamstwo czy nieszczerość to skomplikowany proces psychofizyczny, dziejący się w umyśle kłamcy a jednocześnie uzewnętrzniający się w postaci wielu śladów, cech i symptomów fizycznych widocznych i łatwych do identyfikacji. To często nawet kilkanaście jednocześnie występujących symptomów.

Gdy kłamiemy, nasz mózg dostaje niezwykle trudne dla niego zadanie wymagające wykonania kilku niemal jednoczesnych procesów w niezwykle krótkim czasie. Chociaż proces zasadniczo odbywa się w mózgu, to stanowi on znaczny wysiłek dla całego organizmu. Stąd właśnie tak liczne symptomy kłamstwa…

Kłamiącego zdradzić może przyspieszony puls, chęć podrapania się po ciele (podczas kłamania na ciele powstaje specyficzny rodzaj napięcia). Inną charakterystyczną oznaką kłamcy jest zaczerwieniona twarz w przypadku niektórych kłamców. Często osoba kłamiąca ucieka wzrokiem w prawą stronę, gdy zaś mówi prawdę – w lewą (dotyczy osób prawostronnych, u osób lewostronnych proces przebiega odwrotnie). Niektórzy kłamcy potrafią kłamać patrząc rozmówcy prosto w oczy, inni będą mieli rozbiegany wzrok,  zwężone źrenice. Wzmożona potliwość także może być oznaką kłamstwa.

Mitem jest jakoby osoba szczera podczas rozmowy patrzyła prosto w oczy a kłamca unikał kontaktu wzrokowego. Jeśli już, to najczęściej jest odwrotnie. Wprawiony kłamca będzie utrzymywał kontakt wzrokowy dłużej badając w ten sposób na ile jego kłamstwo jest skuteczne (reakcja zwrotna rozmówcy).

Ludzka twarz przekazuje w sposób niekontrolowany prawdę niezależnie od naszej woli i wypowiadanych słów czy szczerych intencji. Nawet gdy kłamiemy w dobrej sprawie (np. pocieszając kogoś „nie martw się, wszystko będzie dobrze”) twarz zdradzi, że kłamiemy nie wierząc we własne słowa lub wypowiadając je niejako mechanicznie, bezemocjonalnie.

W czasie około ćwierć do jednej sekundy mimika zdradza rzeczywiste uczucia / emocje. Jest to mikroekspresja bezwarunkowa, niezależna od naszej woli i praktycznie poza naszą kontrolą, chociaż specjaliści znają sposoby maskowania i fałszowania tych symptomów, niemniej są one w dużej mierze poza zasięgiem przeciętnego człowieka.

Fałszywa emocja przejawiać się asymetrycznością mimiki, podczas gdy emocja prawdziwa jest w pełni symetryczna. Podczas napięcia emocjonalnego pojawiać się może mimowolne mruganie, często szybsze od zwykłego niekiedy niesymetryczne. Gałki oczne kiedy rekonstruujemy informacje zachowują się inaczej niż kiedy informację konstruujemy.

Zmiana ekspresji gestykulacyjnej (np. stosunkowo uboga w porównaniu z typową gestykulacją) może oznaczać kłamstwo. W sytuacji stresu wywołanego naturalnie przez kłamanie wzrasta tempo mówienia, głośność wypowiedzi i ton głosu.

Do tego dochodzą liczne inne symptomy zarówno w treści wypowiedzi jak i w jej formie oraz ich zmianach, mowie ciała itd… Ważnym elementem wykrywania kłamstwa są także interwały czasowe występujące i zmieniające się w trakcie rozmowy oraz jej rytmiczność.

Poza symptomami opartymi na fizjologii warto zwrócić uwagę na symptomy oparte na merytoryce (treści przekazu werbalnego) oraz socjotechnice. Ale to już temat na osobne opracowanie…

Wśród zawodowych kłamców, osób przeszkolonych w dziedzinie skutecznego kłamstwa daje się zauważyć także swoistą socjotechnikę kontroli rozmowy świadcząca o nieszczerych intencjach.

Każde kłamstwo wywołuje określone procesy niezbędne do jego wygenerowania lub będące skutkiem tego wygenerowania.

Wśród nich wyróżniamy procesy emocjonalne związane z emocjami pojawiającymi się w związku z kłamstwem takimi jak m. in. wstyd, poczucie winy, strach i podniecenie, poczucie zagrożenia czy niepewności; procesy spójności treści objawiające się zakłóceniem owej spójności, zwłaszcza gdy kłamiący jest zaskakiwany kolejnymi pytaniami i dopytaniami o szczegóły zmuszającymi mózg do zwiększenia wydajności aż do granic możliwości „przerobu” co objawiać się może wspomnianym zachwianiem spójności wewnątrz treści a także spójności przekazu werbalnego z niewerbalnym; oraz procesy kontrolne objawiające się u kłamcy nienaturalnym zachowaniem będącym skutkiem  nadmiernej samokontroli kłamcy który chce zamaskować kłamstwo poprzez pozorowanie jak najbardziej naturalnego zachowania.

Gdy chcemy rozpoznać kłamstwo u naszego rozmówcy pierwszą czynnością jaką musimy wykonać jest ustalenie osobniczego wzorca zachowań neutralnych właściwych badanemu. To właśnie do nich odnosić będziemy późniejsze odstępstwa. Stąd niezwykle ważny jest właściwy plan i odpowiednia taktyka prowadzenia rozmowy czy przesłuchania a także atmosfera w jakiej takie badanie jest prowadzone. Błąd na tym etapie skutecznie utrudni ujawnienie kłamstwa w oparciu o sygnały niewerbalne oraz obniży skuteczność badania.

Oczywiście w praktyce nie zawsze jest taka możliwość choćby ze względy na ograniczenia czasowe lub organizacyjne. Wówczas opieramy się na wzorcach (modelach) ogólnych uniwersalnych. Badanie w oparciu o nie jest dalej możliwe ale jego skuteczność może okazać się nieco niższa.

Podczas prowadzonej przesłuchania/rozmowy w celu ujawnienia kłamstwa zaleca się zwrócić szczególną uwagę na:

1. Twarz rozmówcy w kontekście mimiki twarzy. Ludzka twarz zdradza bardzo dużo, jednak aby to wykryć należy mieć odpowiednią praktykę i doświadczenie albo posiadać odpowiednią aparaturę. Jest tak ponieważ potrafimy zamaskować mimikę twarzy w przeciągu nawet 0,05 sekundy. Jeśli kłamca poczuje się osaczony to na jego twarzy najprawdopodobniej pojawi się objaw strachu. I o ile mieliśmy szczęście aby w tym momencie nie mrugnąć, to mamy szansę zdemaskować oszusta. Niemniej najlepiej w tym celu mieć nagranie które później możemy „na spokojnie” przeanalizować. W sprzyjających warunkach można wykryć nawet do 80% tych symptomów i anomalii w mikroekspresji (mikromimice) świadczących o kłamstwie. Twarz także na skutek emocji zmienia swój wyraz (obraz). Może też pod wpływem stresu powodowanego kłamstwem zaczerwienić się. Mając odpowiednią aparaturę można także wychwycić trwające ułamki sekund niewielkie wzrosty temperatury o ułamki stopni świadczące o kłamstwie.

2. Dłonie rozmówcy naturalnie kontrolować potrafi niewiele osób. Dłonie, a raczej operowanie nimi i gestykulacja potrafią często zdradzić prawdziwe myśli i intencje rozmówcy. Przykładowo jest prawdopodobne, że złodziej zapytany „kto ukradł” niezależnie od tego co powie werbalnie gestykulacją dłoni wskaże na siebie w ten sposób nieświadomie przyznając się do popełnionego czynu. Jeżeli dłoń zbliża się do ust albo nosa, gdy rozmówca udziela jakiejś ważnej odpowiedzi, może to być oznaką kłamstwa – wygląda to jakby chciał powstrzymywać słowa przed wydostaniem się z ust. Kolejny gest to informacja wyrażająca podenerwowanie i krępującą atmosferę – stukanie palcami o blat, udo czy fotel. Może to znaczyć, że kłamca chce zakończyć rozmowę. Oczywiście ktoś oskarżony niewinnie może uczynić to samo, dlatego odczytujmy ten gest zawsze w kontekście innych. Nerwowość ruchów, wbrew powszechnej opinii, niekoniecznie musi zdradzać kłamstwo. Wręcz przeciwnie – ich ustanie – może świadczyć o kłamstwie. Dzieje się tak, gdyż kłamca stara się kontrolować każdy ruch aby się nie zdradzić, dlatego nie robi nic podejrzanego.

3. Stopy i nogi rozmówcy. Nadmiernie intensywne poruszanie nimi świadczy o zdenerwowaniu. Krzyżowanie nóg, przekładanie i prostowanie, kiedy w rozmowie poruszane są istotne tematy to oznaki dyskomfortu co może wskazywać, że omawiany temat jest dla tej osoby powodem do obaw. Jest to ważne źródło informacji, gdyż chroniąc autentyczność swojego wizerunku, najmniej uwagi zwracamy na dolną część ciała.

4. Mruganie rozmówcy. Jego częstotliwość często odzwierciedla szybkość przetwarzania informacji. Kłamstwo oznacza konieczność przetworzenia w danym czasie wielokrotnie większej ilości informacji niż prawda, stąd szybkość mrugania może wzrosnąć.

5. Ramiona rozmówcy które mogą ujawnić szczery stosunek do omawianego tematu.  Gdy rozmówca się z Tobą nie zgadza, lub poruszysz temat krępujący, może odwrócić ramiona w inną stronę. A z kolei, jeśli wykonuje ten gest w trakcie swojej wypowiedzi, może to świadczyć to o tym, że nie jest pewny tego co mówi i może kłamać. Wzruszenie ramionami również świadczy o braku przekonania do własnej wypowiedzi.

6. Oczy rozmówcy które są prawdziwą kopalnią wiedzy. Ruch gałek ocznych odbywający się w sześciu strefach wskazuje na szczerość rozmówcy lub jej brak. Często osoba kłamiąca ucieka wzrokiem w prawą stronę, gdy zaś mówi prawdę – w lewą (dotyczy osób prawostronnych, u osób lewostronnych proces przebiega odwrotnie). Niektórzy kłamcy potrafią kłamać patrząc rozmówcy prosto w oczy, inni będą mieli rozbiegany wzrok. Zwiększona praca mózgu w trakcie kłamania może powodować rozszerzenie źrenic.

Często osoba zapytana „kto jest tu szefem?” pomimo, że nic nie odpowie albo zasłoni się niewiedzą to odruchowo spojrzy w kierunku szefa w ten sposób nieświadomie demaskując przywódcę grupy.

Natomiast mitem jest jakoby osoba szczera podczas rozmowy patrzyła prosto w oczy a kłamca unikał kontaktu wzrokowego. Jeśli już, to najczęściej jest odwrotnie. Wprawiony kłamca będzie utrzymywał kontakt wzrokowy dłużej badając w ten sposób na ile jego kłamstwo jest skuteczne (reakcja zwrotna rozmówcy). Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktu wzrokowego podczas rozmowy jest kwestią osobniczą nieprzekładającą się w prosty sposób na ocenę szczerości rozmówcy.

7. Awersja rozmówcy czyli wyraźne odsunięcie ciała od rozmówcy w momencie gdy pada niewygodne pytanie co świadczy o niechęci do udzielenia odpowiedzi na nie. Podobnie należy interpretować cofnięcie głowy, oraz odwrócenie ramion.

To tylko kilka podstawowych narzędzi badania kłamstwa poprzez ocenę przekazu niewerbalnego. Ważne jest aby nigdy nie opierać się na pojedynczym symptomie. Może on być przypadkowy lub wynikać z okoliczności całkowicie niezwiązanych z tematem rozmowy. Analizować należy zespoły symptomów oraz ich powtarzalność.

Odpowiednia konstrukcja rozmowy powinna dać wystarczający materiał do takich badań.

Są to:

1. metody psychologiczne,

2. metody fizjologiczne.

Niekiedy w trakcie procesu przesłuchiwania zespoły wybranych metod z obu powyższych kategorii tworzą hybrydy tak aby podnieść efektywność badania.

Wśród metod psychologicznych wymienia się:

a) metody oparte na technice zadawania pytań

b) metody oparte na nietypowym odpowiadaniu na pytania testów

Przykładowymi metodami psychologicznymi badającymi kłamstwo w zeznaniach są: kilkakrotne przesłuchanie, metoda pytań krzyżowych, zogniskowane wyszukiwanie, odwrócona chronologia, zmiana perspektywy, techniki behawioralne, techniki motywacyjne i wywierania presji psychologicznej, techniki sprawdzające zdolności rozpoznawania i przypominania, metody aktywujące pamięć, socjotechniki.

Fizjologiczne metody badania kłamstwa stosowane są przede wszystkim w kryminalistyce.

Podstawowym narzędziem jest tutaj poligraf zwany też wariografem lub potocznie detektorem / wykrywaczem kłamstwa.

Do innych metod fizjologicznych zaliczyć można metody zawężania lub znoszenia świadomości.

Polegają one na aplikowaniu przesłuchiwanemu środków odurzających lub stosowanie hipnozy a także metod psychofizycznych oddziaływania środowiskiem w sposób prowadzący do poczucia utraty kontroli i demotywacji oporu.

Stosowanie ich ze względu na aspekty prawne i etyczne nie jest dozwolone.

Istnieje wiele modeli oceny wiarygodności zeznań czy wypowiedzi stosowanych zarówno w trakcie przesłuchań policyjnych jak i wewnątrzkorporacyjnych rozmów wyjaśniających.

Jedne są bardziej inne mniej rozbudowane lub szczegółowe. Poszczególne modele, chociaż różnią się od siebie detalami to generalnie są zbliżone i opierają się na podobnych wzorcach i analizie podobnych elementów zarówno formy i treści wypowiedzi jak też zachowań niewerbalnych w trakcie wypowiedzi oraz motywów jakimi kieruje się osoba zeznająca. Połączenie tych elementów a następnie ich analiza pozwala na wyciągnięcie wniosków co do szczerości osoby zeznającej i wiarygodności składanych przez nią zeznań.

Poniżej prezentuję jeden z modeli, stworzony na potrzeby policyjnych przesłuchań przez M. Steller’a.

Należy pamiętać, że pomimo iż model jest uniwersalny to w każdym jednostkowym przypadku zarówno sam wzorzec jak i ocenę wiarygodności formułowaną na jego podstawie należy adoptować do konkretnej sytuacji i konkretnej badanej osoby. Pewne elementy w danej sytuacji (w odniesieniu do konkretnego badanego zdarzenia lub przesłuchiwanej osoby) mogą nie mieć zastosowania zaś niekiedy sam model należy dla pełnego obrazu uzupełnić o dodatkowe kryteria.

W swoim modelu M. Steller podzielił przebieg procesu zeznania podczas przesłuchania na cztery grupy kryteriów służących analizie wiarygodności zeznania. Są nimi:

1. Kryteria ogólne

2. Kryteria szczegółowe

3. Kryteria motywacyjne

4. Specyficzne elementy przestępstwa

1. Kryteria ogólne:

takie jak:

czyli wewnętrzna zgodność logiczna, rozbieżności w zeznaniu;

czyli bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń;

czyli informacji szczegółowych dotyczących zachowania, przeżyć, atrybutów osób, przedmiotów lub zdarzeń.

2. Kryteria szczegółowe:

czyli na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie temporalnej(czasowej) i przestrzennej;

czyli przytaczanie przez świadka wzajemnych interakcji między nim a sprawcą;

czyli przytaczanie dialogów przez świadka poprzez dosłowne cytowanie siebie i innych osób;

czyli opis zakłóconych lub przerwanych biegów zdarzeń zajściem innych zdarzeń komplikujących realizację tych pierwszych;

czyli pewne osobliwości i szczegóły trudne do przewidzenia w kontekście dokonanego przestępstwa;

czyli szczegóły, których podawanie nie jest istotne jeśli chodzi o oskarżenie sprawcy;

czyli odnoszą się do sytuacji, gdy świadek zeznaje coś, czego nie rozumie;

czyli wspominanie przez sprawcę innych osób, na których popełnił przestępstwo tego samego rodzaju;

czyli proces emocjonalny mający swoją dynamikę i etapowość;

czyli wnioskowanie przez świadka o stanie emocjonalnym sprawcy na podstawie jego zachowania i stanu fizjologicznego.

3. Kryteria motywacyjne:

czyli zmiana lub korygowanie zeznań w trakcie ich składania;

(spontaniczne, nie sugerowane w żaden sposób);

czyli wskazują one na aktywny proces przypominania;

czyli usprawiedliwianie przez świadka sprawcy czynu przestępczego, szukanie argumentów wyjaśniających motywy działania sprawcy, które mają łagodzić jego wizerunek w oczach otoczenia.

4. Specyficzne elementy przestępstwa:

czyli kryterium które odnosi się do elementów konkretnego naruszenia prawa;

Metodyka powadzenia rozmowy w wielu przypadkach bywa ważniejsza od samych pytań. Na każde pytanie można odpowiedzieć prawdą lub kłamstwem. Odpowiednio prowadzona rozmowa (przesłuchanie) pozwala na łatwiejszą i bardziej efektywną identyfikację kłamstwa. Warto wiedzieć jak się zachować podczas takiej rozmowy, na co zwracać uwagę i jak reagować na prawdopodobne kłamstwo, by samemu nie niweczyć rezultatów swojej pracy poprzez popełnianie błedów metodyczych.

W tym kontekście należy zwrócić szczególną uwagę na:

Kiedy podejrzewacie kogoś o to, że kłamie w żadnym wypadku nie należy dać po sobie poznać takiego podejrzenia. Należy udawać pełną i niczym nie zakłóconą wiarę w słowa kłamcy. Wówczas jest duże prawdopodobieństwo w poczuciu pewności siebie i skuteczności swojego okłamywania będzie kłamał jeszcze bardziej, stanie się mniej ostrożny i będzie się mniej kontrolował. W konsekwencji popełni takie błędy z których już nie będzie potrafił wybrnąć i fakt kłamstwa wyjdzie na jaw.

Jest to taktyka prowadzenia rozmowy/przesłuchania w taki sposób aby badany ujawnił w swojej wypowiedzi (wprost lub pośrednio), że zna elementy stanu faktycznego czyli wiedzy, którą może posiadać tylko osoba zaangażowana w zdarzenie.

W odpowiednim momencie pytamy ją o pewien pozornie błahy i nieistotny fakt, który może znać tylko osoba która np. była na miejscu zdarzenia. Znajomość tego drobnego faktu lub konkluzji wynikającej z tego faktu, ujawniając, iż osoba ta jest zaangażowana w zdarzenie pomimo, iż temu wprost zaprzecza.

Uznanie osoby prawdomównej i szczerej za kłamcę, czym możemy jej wyrządzić dużą krzywdę oraz zniweczyć szansę na pozyskanie potencjalnie cennych informacji.

Należy mieć otwarty umysł i neutralną postawę wobec przesłuchiwanego i zdarzenia którego przesłuchanie dotyczy do samego końca. Unikać schematycznych ocen, uprzedzeń i stereotypów.

To sytuacja przeciwna do opisanej wyżej polegająca na uznaniu kłamcy za osobę szczerą. W takiej sytuacji śledztwo zaczyna być kierowane na „ślepy tor”. Podejrzanymi stają się osoby niewinne.

Sposób postępowania dla uniknięcia takiego błędu jest analogiczny jak w powyżej opisanym przypadku.

To sytuacja w której powstaje niebezpieczeństwo uznania osoby szczerej za kłamcę ze względu na specyficzny sposób bycia lub mówienia przypominający sposób osoby mającej coś do ukrycia, powstający pod wpływem różnic osobniczych w zachowaniu i ekspresji emocji.

Jednym ze sposobów radzenia sobie z takim błędem jest właściwie opracowany indywidualny wzorzec zachowań osobniczych dla danego badanego oraz jednoczesne poszukiwanie potwierdzenia lub wykluczenia zjawisk ujawnionych poszczególnymi symptomami w innych symptomach świadczących o tym samym.

Nigdy nie występuje tylko jeden symptom kłamstwa. Z reguły jest ich przynajmniej kilka. Do tego można wesprzeć się technikami prowadzenia rozmów i przesłuchań dajacymi dodatkowe narzędzia oceny szczerości badanego.

Błąd taki polega na uznaniu za osobę kłamiącą osoby szczerej, ponieważ jej napięcie emocjonalne jest błędnie interpretowane jako wskazówki kłamstwa, podczas gdy objawy takie są skutkiem obawy osoby badanej o błędny wynik badania i potencjalnie możliwe jego konsekwencje.

Osoba taka będzie miała objawy takie jak napięcie emocjonalne, stres, zakłopotanie a nawet agresja.

Może także próbować odgrywać rolę osoby szczerej wg. jej oceny (wyobrażenia) jak taka osoba powinna zachowywać się, przez co jej zachowanie staje się nienaturalne i podejrzane z powodu licznie występujących symptomów charakterystycznych dla osób kłamiących.

Technika ta polega na umiejętności wczucia się w odgrywaną rolę. Nie jest to klasyczne odgrywanie wyuczonej roli ale faktyczne „wejście w skórę odgrywanej postaci”.

Dzięki takiemu procesowi psychologicznemu kłamca jest w stanie bardzo skutecznie imitować emocje właściwe odgrywanej roli, przez co stają się one bardziej wiarygodne, a samo kłamstwo trudniejsze do ujawnienia.

Wśród nich powstał test na predyspozycje do bycia skutecznym kłamcą opisany w książce „Dziwnologia” Richarda Wisemana i nazwany Testem D.